Đ/c Vũ Mạnh Tiêm - Phó Trưởng ban Tuyên giáo Tổng LĐLĐ VN giao tiếp với robot
Thế giới đang bước vào giai đoạn đầu của cuộc cách mạng công nghiệp (CMCN) lần thứ tư (Công nghiệp 4.0). Được dự đoán Công nghiệp 4.0 sẽ làm thay đổi căn bản nhiều lĩnh vực như nông nghiệp, dịch vụ và tạo ra sự kết nối giữa các lĩnh vực với nhau. Vậy CNLĐ sẽ phải đối mặt với những biến chuyển gì và tổ chức Công đoàn cần chuyển mình như thế nào trong 4.0…
Trí tuệ nhân tạo thay thế lao động sức người
Nếu Công nghiệp 1.0 ra đời động cơ hơi nước, SX được cơ giới hóa giải phóng một phần sức LĐ của con người; Công nghiệp 2.0 tạo ra nền sản xuất hàng loạt, giải phóng phần lớn sức LĐ cơ bắp của con người; Nhờ sự ra đời của năng lượng điện, thì Công nghiệp 3.0 giải phóng cơ bản sức SX của con người và đặt nền móng cho Công nghiệp 4.0.
Công nghiệp 4.0 được đánh dấu bằng sự ra đời của trí tuệ nhân tạo (artificial intelligence- AI), điện toán đám mây (crowd computing), dữ liệu lớn (big data), công cụ kết nối con người (people-to-people networking), môi trường thực và ảo, và sự kết nối vạn vật (internet of things). Trong đó, AI là thành tựu của con người. AI tạo ra các thuật toán phức hợp có thể tính toán với tốc độ nhanh gấp bội lần tốc độ tính toán của con người. Cụ thể trong sáng tác âm nhạc, AI có thể xử lý hàng nghìn bài hát, làn điệu, ca từ được ưa chuộng tìm ra quy luật chung và tạo ra bài hát, phong cách mới. Lĩnh vực kiến trúc, AI có thể xử lý tìm ra phong cách và kỹ thuật kiến trúc phù hợp nhất, tối ưu nhất. Trong lĩnh vực khám chữa bệnh, AI có thể lướt duyệt hồ sơ của hàng triệu bệnh nhân, sàng lọc lựa chọn phương án tối ưu điều trị bệnh. AI kết với robot có thể thay thế việc làm của con người trong rất nhiều lĩnh vực như nhân viên tiếp thị, nhân viên bán hàng, nhân viên trực tổng đài, thủ quỹ, kế toán, kiến trúc sư, lái xe, bác sĩ… Thậm chí cả trong các dây chuyền sản xuất hàng loạt như ô tô, điện tử, dệt may, da giày.
Lao động con người lúc này là điều khiển robot vì vậy đòi hỏi phải thông minh hơn và sáng tạo hơn robot, bảo dưỡng và cải tiến robot. Tháng 10/2017, nữ robot Sophia, lần đầu tiên, được công nhân quyền công dân ở Ả Rập Xê Út (Saudi Arabia). Với 62 sắc thái/biểu cảm gương mặt và quan trọng là có thể xử lý hình ảnh, lời nói sao chép lại trong quá trình tương tác với con người để ứng dụng phù hợp và thông minh hơn trong các tình huống giao tiếp khác. Điều này đặt ra vấn đề về sự cạnh tranh giữa con người và robot trong thế giới của con người.
Cùng với đó công cụ kết nối con người như facebook, twitter, zalo,… tạo ra cuộc cách mạng trong lĩnh vực quản lý thông tin và con người. Các lý thuyết về quản lý con người trực diện thông qua tiếp xúc trực tiếp sẽ không còn phù hợp trong thế giới số. Thời kỳ Công nghiệp 4.0 con người sẽ có hai nhân thân: thực và ảo. Đạo đức không chỉ được đánh giá trong cuộc sống thực mà còn được nhìn nhận từ khía cạnh đồng nhất giữa nhân thân thực với nhân thân ảo. Điều này khá là thách thức khi chưa có một cơ chế quản lý tiêu chuẩn đạo đức về cung cấp thông tin cá nhân trên mạng, làm cho việc đánh giá chính xác con người trở nên khó khăn hơn. Mặt khác, công cụ kết nối con người không chỉ kết nối về mối quan hệ mà còn kết nối về cảm xúc. Sự tức giận của một người hoặc một nhóm người có thể lan rộng thành sự tức giận của toàn xã hội, thậm trí toàn cầu, từ đó thay đổi chính sách và quyết định của bộ máy quản lý.
Internet vạn vật là một bước tiến ngoạn mục của Công nghiệp 4.0. Không chỉ con người kết nối mà còn kết nối với vật và vật kết nối với vật thông qua các bộ cảm ứng, công nghệ tự động hóa hoàn toàn như: Ngôi nhà thông minh tự bật, tắt đèn, điều chỉnh nhiệt độ... Công nghiệp 4.0 giải phóng sức LĐ cơ bắp của con người nhưng đặt con người trước đòi hỏi của sức lao động sáng tạo và trí tuệ. Vậy con người sẽ làm gì? điều khiển dây chuyền tự động hóa, quan sát và cải tiến nó để tăng hiệu quả tối ưu và giảm thiểu rủi ro…nghĩa là việc làm của Công nghiệp 4.0 đòi hỏi LĐ phải có trí thông minh của sự kết nối và sáng tạo.
Vai trò của công đoàn
Việt Nam, cũng như tất cả các quốc gia đang phát triển khác, không thể “nhảy cóc” từ lực lượng lao động của Công nghiệp 2.0 sang Công nghiệp 4.0. Vì vậy 3 chính sách đang được xem là tiền đề cầnđặc biệt quan tâm là: chính sách ngành,xây dựng văn hóa sáng tạo và trang bị kỹ năng mềm.
Chính sách công nghiệp của Việt Nam hiện tập trung nhiều vào các ngành giá trị gia tăng thấp, kỹ năng giản đơn và sử dụng đông LĐ như: dệt may, da giày, điện tử…dễ bị thay thế bằng máy móc tự động/ robot. Phải thay đổi chính sách ngành từ các ngành sử dụng đông lao động giản đơn sang các ngành công nghiệp mới của Công nghiệp 4.0. Nếu Việt Nam lựa chọn con đường chờ đợi DN tự đổi mới và đầu tư vào những ngành mới của Công nghiệp 4.0 sẽ là một sự lựa chọn không tạo ra đột phá. Mục tiêu của DN là hiệu quả và lợi nhuận. Nếu đầu tư vào ngành mới, chi phí đầu tư sẽ lớn, rủi ro cao và không an toàn đối với lợi nhuận của DN. Vì vậy, Chính phủ phải là kiến trúc sư cho các ngành mới của Công nghiệp 4.0, tạo ra trụ cột ngành để thu hút DN đầu tư, cũng như điều chỉnh chính sách về đào tạo, cơ sở hạ tầng và thu hút nguồn nhân lực vào các ngành mới. Công đoàn phải nghiên cứu và sớm đề xuất với Chính phủ về hoạch định chính sách ngành, tham gia xây dựng chính sách hỗ trợ người lao động vượt qua thách thức, đào tạo nâng cao trình độ để phù hợp với chính sách ngành.
Nhân lực trong Công nghiệp 4.0 là LĐ sáng tạo, LĐ tri thức. Không thể ép buộc con người sáng tạo giống như ép buộc con người làm việc cật lực trong Công nghiệp 2.0. Sáng tạo đòi hỏi một nền tảng nhất định vì vậy ngay từ bây giờ phải xây dựng văn hóa sáng tạo trong lực lượng LĐ. Nhưng sáng tạo không thể có khi mà lương CNLĐ không đủ sống và công nhân KCN đang phải đối mặt với 5 không: không nhà cửa, không gia đình, không tình yêu, không vui chơi giải trí và không thể dục thể thao. Làm sao có thể “nhảy thẳng” vào Công nghiệp 4.0, bỏ qua Công nghiệp 3.0 để sáng tạo ra cái mới? Công đoàn đóng vai trò quan trọng trong việc tạo lập văn hóa sáng tạo cho NLĐ. Thông qua việc đẩy mạnh tuyên truyền để NLĐ hiểu và thấy được thách thức trong Công nghiệp 4.0, giúp họ thay đổi nhận thức, tích cực học tập và chuyển đổi phong cách làm việc từ thụ động sang chủ động. Hình thành thói quen và văn hóa sáng tạo, học tập suốt đời thông qua các phong trào thi đua để NLĐ thích ứng trong Công nghiệp 4.0.
Và điểm mấu chốt để NLĐ làm chủ được mình trong Công nghiệp 4.0 là trang bị cho mình kỹ năng mềm thật tốt. Hiện nay khái niệm này dù không còn mới nhưng chưa rõ ràng. Trong khi trí thông minh IQ ngày càng trở nên ít quan trọng hơn do sự thay thế của trí tuệ nhân tạo thì kỹ năng mềm lại chưa được quan tâm thích đáng. Các chương trình giảng dạy vẫn tập trung vào “nhồi nhét” kiến thức. Nhận thức về kỹ năng mềm rất hạn chế, chưa nói tới giáo dục kỹ năng mềm và ứng dụng kỹ năng mềm trong công việc. Báo cáo về tương lai việc làm của Diễn đàn Kinh tế thế giới năm 2016 đề cập 10 kỹ năng mềm quan trọng nhất vào năm 2020 bao gồm: Xử lý vấn đề phức hợp (complex problem solving), tư duy phản biện (critical thinking), sáng tạo (creativity), quản lý con người (people management), phối hợp với người khác (coordinating with others), trí tuệ xúc cảm (emotional intelligence), phán đoán và ra quyết định (judgement and decicion-making), định hướng dịch vụ (service orientation), thương lượng (negotiation), linh hoạt nhận thức (coginitive flexibility). Trong Công nghiệp 4.0, phần lớn công việc giản đơn, tay chân, lặp đi lặp lại sẽ bị robot tiếp quản. NLĐ sẽ chuyển từ vị trí vận hành máy sang điều khiển dây chuyền máy tự động, xử lý kỹ thuật và vấn đề nảy sinh. Vì vậy, công đoàn cần tích cực tuyên truyền nâng cao nhận thức cho người lao động về tầm quan trọng của kỹ năng mềm, khuyến khích người lao động học tập, rèn luyện kỹ năng mềm để không bị “dư thừa” trong Công nghiệp 4.0.
Công nghiệp 4.0 là thách thức nhưng cũng là cơ hội cho các quốc gia. Là thách thức nếu các quốc gia không chủ động và là cơ hội nếu các quốc gia thay đổi. Chủ thể CNLĐ và Công đoàn có vai trò quan trọng trong quá trình chuyển đổi này thông qua việc cùng Nhà nước hoạch định chính sách ngành, xây dựng chính sách hỗ trợ và đào tạo, thúc đẩy hình thành văn hóa sáng tạo trong CNLĐ và trang bị kỹ năng mềm để NLĐ làm chủ máy móc trong tương lai.
Phạm Thị Thu Lan, Phó Viện trưởng -Viện Công nhân và Công đoàn